«فرار مغزها»؛ عبارتی است که از سال‌ها پیش در گوشه و کنار جامعه به گوش می‌رسید و در جامعه نخبگانی کشور هم قربانیانی داشت. استعدادهایی که مانند نهال‌هایی در عرصه‌های مختلف جوانه می‌زدند و در سودای نقش آفرینی در آینده کشور خود، حرکت می‌کردند ولی به دلیل کم‌توجهی‌ها و دیده نشدن‌ها، یا شاخ و برگ‌هایشان می‌خشکید و یا این‌که در خسارت‌بارترین معامله جهانی، به دیگر کشورها واگذار می‌شد و دیگران از ثمرات آن بهره مند می‌شدند. خوشبختانه در سال‌های اخیر دغدغه‌های دلسوزان نظام، به‌ویژه مقام معظم رهبری در مسیر استعدادیابی و نخبه پروری موردتوجه قرارگرفته و کارهایی در این راستا انجام می‌شود که ازجمله آن‌ها، تشکیل بنیاد ملی نخبگان بود. در این میان، حوزه نیز به‌عنوان خاستگاه نظام اسلامی از دهه هشتاد، مرکز امور نخبگان و استعدادهای برتر حوزه‌های علمیه را تشکیل داد که شاهد خدمات ارزشمند این مرکز در میان حوزویان بودیم. در سال‌های اخیر، این مرکز فعالیت‌های خود را توسعه داد و در مراکز مختلف حوزوی، دفاتری را راه‌اندازی کرد تا امور نخبگان و استعدادهای برتر حوزه، با سرعت و دقت بیشتری پیش رود. در این راستا، دفتر امور نخبگان و استعدادهای برتر مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه نیز از سال گذشته کار خود را آغاز کرد که با تمامی حوزه‌های علمیه برادران در سراسر کشور ارتباط مستمر دارد. در راستای معرفی هرچه بیشتر این دفتر و فعالیت‌های جاری و برنامه‌های پیش روی آن، گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام‌والمسلمین بهاری قراملکی، مسئول دفتر امور نخبگان و استعدادهای برتر مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه انجام داده‌ایم که تقدیم خوانندگان می‌گردد:

 

* اهمیت توجه به نخبگان

سخن رهبری و دغدغه‌های ایشان درباره نخبگان حوزوی نشان از اهمیت موضوع است که در ۱۳ آذرماه ۱۳۷۴ در دیدار با جمعی از نخبگان حوزوی بیان داشته‌اند: «همین حالا در همین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، هزاران استعداد برجسته و طلاب فاضل و جوان‌های خوب وجود دارد که اگر اندکی به آنان توجه شود و در جای خود قرار بگیرند و کار بایسته‌ای از آنان خواسته شود، از تضییع وقت آنان در امور زائد جلوگیری شود، هرکدامشان خواهند توانست بخشی از این خلأ را پر کنند.»

معظم له همچنین در ۱۲ مهرماه ۱۳۹۱ در دیدار شرکت‌کنندگان ششمین همایش ملی نخبگان جوان فرمودند: «ما باید استعدادهای نخبه را شناسایی کنیم و تربیت کنیم، بعد در میان این‌ها گزینش و انتخاب لازم است؛ بعضی نخبه‌ترند، بعضی استعدادهای برترند؛ انتخاب بهترین‌ها. بعدازآن، نگهداری و ارتقاء است؛ نه‌فقط نگهداری، بلکه نگهداری همراه با ارتقاء و پیشرفت. کمک کنید این نخبه اگر امروز در رتبه‌ی دهم است، در آینده‌ی نه‌چندان دوری به رتبه‌ی اول برسد؛ ارتقاء پیدا کند. بعد این نخبه، خود وارد چرخه‌ی نخبه سازی شود - یعنی حالت شبکه‌ای پیدا کند - خود این نخبه، نخبه‌ساز و نخبه‌پرور شود.

دغدغه‌های رهبری درباره نخبگان زیاد است و در مناسبت‌ها و نشست های مختلف آن‌ها را اظهار کرده‌اند. بحث امور نخبگان و تشکیل یک‌نهاد برای پی گیری امور نخبگان، با این دغدغه و مأموریت شکل گرفت که ابتدا شناسایی طلاب و بعدازآن حمایت و ارتقا پیدا کنند و بعدازآن به مرحله نخبگی دست یابند.

 

* پله آغازین مرکز امور نخبگان و استعدادهای برتر حوزه از دهه ۸۰

مباحث مربوط به نخبگان حوزوی از اواخر دهه هشتاد در مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه مطرح شد و از سال ۸۸ و ۸۹، حجج اسلام والمسلمین عماد و مجتبی زارعی این کار را شروع کردند. چند سال را در مسیر مطالعات و برنامه‌ریزی صرف و زیرساخت‌ها را آماده کردند و اساس‌نامه‌ها را نگاشتند. در این دوره، اعضای هیئت‌امنا مشخص و تشکیل شد و مدیر حوزه‌های علمیه به‌عنوان شخصیت حقوقی رئیس هیئت‌امنا شد و برخی از اعضای شورای عالی حوزه و نمایندگان مراکز مدیریتی نیز در هیئت‌امنای این مرکز عضویت دارند.

پس از تشکیل هیئت‌امنا، تصمیم گرفته شد مرکزی به‌عنوان مرکز امور نخبگان و استعدادهای برتر حوزه‌های علمیه با ریاست حجت‌الاسلام‌والمسلمین عماد کار خود را ادامه دهد. تا سال ۹۳ کارهای زیرساختی انجام شد و آیین‌نامه، اساس‌نامه، دستورالعمل‌ها، شیوه‌نامه‌ها و... تدوین شد و از سال ۹۳ شروع به شناسایی طلبه‌های نخبه و استعداد برتر حوزوی شد.

 

* به چه کسی در حوزه نخبه یا استعداد برتر گفته می‌شود؟

ما در فضای نخبگانی دو اصطلاح داریم که عبارت‌اند از: «استعداد برتر» و «نخبه» که تعریف آن‌ها از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه‌شده و در حوزه­های علمیه نیز همین تعاریف بکار می­روند.

در تعریف نخبه حوزوی گفته شده است: «به فرد حوزوی و کارآمدی اطلاق می‌شود که اثرگذاری وی در تربیت، آموزش، تولید و گسترش علوم اسلامی و انسانی، تبلیغ، فرهنگ و مدیریت محسوس باشد و هوش، خلاقیت، کارآفرینی و نبوغ فکری وی موجب سرعت بخشیدن به رشد و توسعه علمی و رشد فضائل اخلاقی جامعه گردد». بر اساس این تعریف درباره نخبه، اثرگذاری بالفعل در نخبگی ملاک تشخیص و شناسایی قرار گرفته است.

برای استعداد برتر حوزوی هم گفته شده: «به فرد حوزوی اطلاق می‌شود که به‌صورت بالقوه نخبه بوده و زمینه‌های بروز استعدادهای ویژه و شناخته‌شده و به‌عنوان نخبه در او وجود دارد»؛ بنابراین در بحث استعداد برتر آنچه ملاک است، توان بالقوه افراد هست برای اثرگذاری در آینده که باید به نحوی کشف شود».

اصطلاح دیگری نیز در میان واژگان موجود در اساسنامه مرکز نخبگان به چشم می­‌خورد که عبارت است از «مفاخر» و تنها مراجع معظم تقلید در این رتبه قرار دارند.

 

* شروع رسمی شناسایی استعدادهای برتر نخبگان حوزوی از سال ۹۳

از سال ۹۳ شناسایی طلبه‌های استعداد برتر و نخبه در مقاطع سطح ۱، ۲، ۳ و ۴ شروع شد که تاکنون ۶ دوره شناسایی و ساماندهی این افراد تا سال ۹۸ انجام‌شده است. در سال ۹۸ دفتر امور نخبگان و استعدادهای برتر مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه فعال و عهده‌دار دوره هفتم شناسایی شد. مرکز امور نخبگان و استعدادهای برتر حوزه، در سه عرصه آموزشی، پژوهشی و تبلیغی شناسایی را شروع کردند که گام نخست، شناسایی استعدادهای برتر در عرصه آموزشی بود و در ادامه عرصه تبلیغ و پژوهش نیز در دستور کار قرار گرفت.

* لزوم راه‌اندازی دفتر امور نخبگان و استعدادهای برتر مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه

در مراکز مدیریتی مانند مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران، جامعةالزهرا(س)، جامعةالمصطفی(ص)، حوزه علمیه اصفهان و حوزه علمیه خراسان، برای این‌که مرکز امور نخبگان بتواند آن‌ها را هم تحت پوشش برنامه‌ها و حمایت‌های خود قرار دهد، آمدند و در دل خود این مراکز مدیریتی یک دفتر راه‌اندازی کردند، به نام دفتر امور نخبگان و استعدادهای برتر مرکز مدیریت خواهران و... . البته حوزه علمیه خراسان از همان ابتدا مستقل بوده و تحت نظر مرکز نخبگان حوزه نیامد.

بر اساس این تصمیم، مرکز امور نخبگان به‌عنوان ستاد فعال بود که همه مراکز مدیریتی را تحت پوشش قرار می‌داد تا استعدادهای برتر را شناسایی کند و با حمایت‌های خود آن‌ها را ارتقا و طلاب را به مرحله نخبگی برسانند. خلأ چنین دفتری در مرکز مدیریت برادران هم احساس می‌شد، چراکه مرکز نخبگان و استعدادهای برتر حوزه هم مجبور بود کارهای سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی و آیین‌نامه نویسی و... را انجام دهد و هم امور اجرایی استعدادیابی مرکز مدیریت برادران را هم انجام دهد و برای آن‌ها برنامه اجرا کنند.

تا این‌که با تدبیر آیت‌الله اعرافی، مدیر محترم حوزه‌های علمیه، این دفتر در مرکز مدیریت برادران تأسیس گردید که علاوه بر برنامه شناسایی، جهت ارتقا بخشی و توانمندسازی طلاب استعداد برتر برنامه­‌ریزی نماید.

 

* آغاز فعالیت دفتر امور نخبگان و استعدادهای برتر مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه از مرداد ۹۸

از مرداد ۱۳۹۸، شناسایی، حمایت و ارتقا بر عهده این دفتر شد که باید برنامه‌های مرکز امور نخبگان حوزه را پیش می‌برد. ما در برنامه‌های خود، با مرکز امور نخبگان به‌عنوان یک‌نهاد حوزوی که با نهادهای برون حوزوی و نهادهای حمایتی نخبگان در ارتباط است، تعامل داریم؛ یعنی، معرفی طلاب استعدادبرتر به نهادهای برون حوزوی جهت دریافت حمایت­‌های علمی، معنوی و معیشتی توسط این مرکز صورت می­‌گیرد.

دوره هفتم شناسایی استعدادهای برتر طلاب مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه باید تا اسفند ۱۳۹۸ انجام می‌شد، ولی با توجه به اوضاع پیش آمده در کشور به دلیل شیوع ویروس کرونا مصاحبه‌ها تعطیل شد، ازاین‌رو ادامه کار به سال ۹۹ افتاد که در حال حاضر این مصاحبه‌ها به‌صورت آنلاین در حال انجام است و پیش­‌بینی ما این است که تا شهریور ۱۳۹۹ ادامه پیدا می­‌کند.

در دفتر امور نخبگان مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه برنامه‌ها و طرح‌های تحولی زیادی داریم که بخشی تدوین شده و به‌زودی به اطلاع طلاب می‌رسد و بخشی هم در حال تدوین است که امید است با این برنامه­‌ها، گشایش خوبی در امور استعدادهای برتر حوزه به وجود آید.

عرصه‌هایی که تاکنون طلاب نخبه و استعداد برتر بر اساس آن شناسایی می‌شدند، (آموزشی، پژوهشی و تبلیغی) ادامه دارد و ما در آینده عرصه‌های جدیدی نیز برای شناسایی طلاب نخبه و استعداد برتر ازجمله عرصه مدیریت خواهیم داشت.

 

* ارتباط مستمر با حوزه‌های علمیه استان‌ها

مهم‌ترین وظیفه دفتر امور نخبگان و استعدادهای برتر مرکز مدیریت حوزه، ایجاد ارتباط مستمر با استان‌ها و مدارس و مراکزی است که استعدادهای برتر حوزه در آنجا شناسایی می‌شوند. در این راستا مکاتباتی صورت گرفته و جلسات، به‌صورت ویدئوکنفرانس برگزار شده است. این جلسات باعث شده که استان‌ها هم در عرصه شناسایی استعداد برتر تحرک داشته و وارد عرصه شوند و بخشی از طلبه‌ها را که در استان‌ها حضور دارند، شناسایی کنند. شناسایی طلاب مستعد در استان‌ها اهمیّت بالایی دارد؛ این طلاب، در صورت شناسایی درست، می­‌توانند بخشی از نیاز علمی، فرهنگی و اجرایی استان‌ها را تأمین کنند و این مهمّ در صورتی محقق می‌شود که شناسایی درستی در این زمینه صورت گرفته و موردحمایت قرار گیرند.

 

* حمایت از نخبگان حوزوی تنها در عرصه معیشت نیست

حوزه باید بتواند طلابی که توانمندی‌های ویژه‌ای دارند را به نکات خاصی توجه دهد. ما باید بدانیم که طلاب مستعد و نخبه تنها دنبال تأمین معاش نیستند. اگر این طلبه‌ها بدانند جایی است که پاسخگوی توان اوست و می‌تواند آن را ببیند و برای آن سرمایه‌گذاری کند، قطعاً آنجا را انتخاب کرده و خودشان حمایت می‌کنند و کار دنبال می‌شود و درنتیجه پیشرفت می‌کند.

گرچه معیشت طلاب نخبه، امر اجتناب‌ناپذیری است که باید دنبال آن باشیم و خدمتی کنیم که این نخبگان با خیالی راحت و کمترین دغدغه معیشتی کارهای نخبگانی خود را انجام دهند و این سرمایه‌ها از بین نرود. مقصود اصلی دفتر امور نخبگان ارتقای استعدادهای برتر است و أمر معیشت این عزیزان باید در کنار ارتقای توانمندی ایشان قرار گیرد.

 

* دغدغه‌ای که باید در حوزه بیشتر دیده شود

متأسفانه در مجموعه حوزه‌های علمیه، این دغدغه همگانی وجود ندارد که نخبگان را شناسایی کنیم و استعدادها را کشف و ارتقا دهیم. گرچه در گوشه و کنار حوزه، به‌عنوان یک‌نهاد حوزوی، از نخبگان حمایت‌هایی دارند، ولی فی‌الواقع کارهای پراکنده‌ای انجام می‌شود که درمجموع به نفع جامعه نخبگانی حوزه نیست. باید این فعالیت‌ها متمرکز و ساماندهی شوند تا آسیبی به این طلاب نرسد و اتلاف سرمایه هم صورت نگیرد.

 

* گاهی اوقات تبعیض عین عدالت است

ممکن است در اذهان برخی پدیدار گردد که اگر شما بیایید و تعدادی از طلاب را مجزا کنید و جدای از سایر طلبه‌ها نگاهی ویژه به آن‌ها داشته باشید، این کار ایجاد تبعیض در میان طلاب و موجب رفتار غیرعادلانه در حق دیگر طلبه‌هایی هست که در این عرصه شناسایی نشده باشند.

مقام معظم رهبری در ۳ مهر سال ۸۱ در دیدار جمعی از نخبگان علمی می‌فرمایند: «باید برای نخبگان، حسابی باز کرد. ممکن است به نظر بیاید این یک تبعیض است؛ اما تبعیض همه‌جا غیرعادلانه نیست؛ گاهی اوقات تبعیض، عین عدالت است. این حساب باز کردن برای نخبگان، عین عدل است؛ به خاطر این‌که ما باید نخبه و هوشمند را در حدّی که می‌تواند رشد کند، رشد بدهیم».

این بیانان رهبری قابل‌توجه هست و سؤال پنهانی را پاسخ می‌دهد که شاید در ذهن برخی وجود داشته باشد.

* نخبه، خود را طلبکار نظام و مسئولان نداند

مقام معظم رهبری همچنین فرموده‌اند: «از طرف دیگر، نباید یک همچنین نگاهی، یک همچنین امکاناتی، یک همچنین رسیدگی ویژه‌ای به این نخبگان باعث این بشود که نخبگان ما طلبکار بشوند و خود را در مقابل مسئولین طلبکار بدانند و دائم در حال مطالبه باشند. مطالبه به نفع خودشان که فلان مسئله چرا حل نشد؟ فلان کار چرا حل نشد؟ یک‌وقتی مطالبه برای حل مسائل نخبگانی و حل مسائل کشور و حل مسائل حوزه است، یک‌وقت مطالبه به نفع خود افراد است به این معنا که مثلاً معاش ماچی شد؟ درس ما چی شد؟ فلان امکانات ما چی شد؟». این‌جور مسائل باز در بیان مقام معظم رهبری در عرصه نخبگان، قبیح شمرده‌شده و تصریح به این شده که نباید خود را طلبکار بدانند.

ایشان می‌فرمایند: «نخبه خود را طلبکار از نظام نمی‌داند، طلبکار از مردم نمی‌داند، خود را کسی می‌داند که می‌تواند به این مردم خدمت کند و موظف است این خدمت را انجام دهد». این نکته دقیق و لطیفی است که رهبری به آن اشاره می‌کنند.

 

* استمداد از نخبگان و استعدادهای برتر

انتظار ما از طلاب نخبه این است که به کمک دفتر امور نخبگان و استعدادهای برتر مرکز مدیریت حوزه بیایند و در کارها مشارکت داشته باشند، به تعبیری، کارهای دفتر را در عرصه ارتقا، خود طلاب انجام دهند، کما این‌که رهبری در بیانشان فرمودند که «خود نخبه باید نخبه پرور بشود و یک شبکه‌هایی ایجاد بشود برای نخبه پروری».

من به‌عنوان کسی که در این دفتر مسئول رسیدگی به امور نخبگان هستم، به‌تنهایی نمی‌توانم این شبکه را ایجاد کنم، خود نخبگان چون دغدغه نخبگانی دارند، بهترین گزینه برای حمایت از طلاب استعداد برتر و تربیت نیرو در راستای تربیت کادر توانمند برای نظام و حوزه هستند. درخواست ما از همه طلاب نخبه و استعدادهای برتر این است که به کمک دفتر بیایند و هر ایده‌ای که می‌تواند به دفتر نخبگان کمک کند، به امور سرعت بدهد و یا ساماندهی خوبی ایجاد کند و یا ارتقای فرایندها را موجب شود، ارائه کنند. تقاضا داریم که طلاب مشارکت کنند و اعلام آمادگی کنند. ما در دفتر نخبگان از این ایده‌ها استقبال و حمایت می‌کنیم و تلاش ما این است که طرح‌هایی که در این عرصه به ما می‌رسد را پیگیری کنیم تا روند تصویب خواهی آن‌ها طی شود و هرچه سریع‌تر به مرحله اجرا برسد و خود طلبه‌ها نیز اجرای آن را بر عهده گیرند.

 

* تشکیل کانون‌های نخبگانی

آیت‌الله اعرافی به همراه معاونان و مدیران ستادی حوزه‌های علمیه، در ماه مبارک رمضان سال گذشته، پذیرای استعدادهای حوزه بودند. در آنجا طلاب مباحثی را ارائه کردند که ازجمله آن‌ها، لزوم تشکیل کانون‌های نخبگانی در حوزه‌های علمیه بود. زمانی که این پیشنهاد مطرح شد، آیت‌الله اعرافی در همان جلسه، همین طرح را با حضور معاونان تصویب کردند که حتماً شکل گرفته و اجرا شود. هدف از اجرای این طرح این بود که طلبه‌های استعداد برتر و نخبگان حوزوی، کانون‌هایی را با محور موضوعات خاص مانند آموزش، پژوهش یا تبلیغ و ...، ایجاد کنند و بر اساس آن، آیین‌نامه‌ها و طرح‌هایی که مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه دارد را به کانون‌ها واگذار کنیم و کانون‌ها آن‌ها را ارزیابی کنند. درواقع با فعالیت این کانون‌ها، ورود نخبگان به مقام سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در مجموعه کلان حوزه محقق می­‌شود.

آیت‌الله اعرافی در آن جلسه تصریح کردند که ما حاضریم تمام طرح‌ها و آیین‌نامه‌ها را به کانون‌های نخبگانی بدهیم و طلبه‌ها آن‌ها را بررسی و اصلاح یا تکمیل کنند و به ما تحویل دهند.

کانون‌های نخبگانی از طرح‌های دفتر امور نخبگان و استعدادهای برتر مرکز مدیریت حوزه بود که از همان ابتدا بررسی آن را شروع کردیم و طلبه‌های نخبه را آوردیم و جلسه‌ای با حضورشان برگزار کردیم. در این جلسه، طرحی آماده و به شورای معاونان حوزه ارسال شد که مراحل تصویب را می‌گذراند.

 

* طرح هدایت علمی و تربیتی طلاب استعداد برتر

از دیگر طرح‌ها که تصویب شده و مراحل مقدماتی آن را می‌گذرانیم، هدایت علمی و تربیتی طلبه‌های استعداد برتر است. در سطوح عالی حوزه، یعنی سطح ۲، ۳ و ۴، مراکز فقهی و تخصصی شکل گرفته که طلاب با اتمام پایه ۶ در آن‌ها مشغول تحصیل می‌شود، اعم از رشته‌های مختلف فقهی یا رشته‌های علوم انسانی و اسلامی دیگر. طبیعتاً بخشی از طلاب وارد این مراحل یا مراکز می‌شود و رشته‌های تخصصی را ادامه می‌دهند که در میان آن‌ها طلاب استعداد برتر شناسایی‌شده هم هستند و در این رشته‌ها با حمایت‌هایی که می‌شوند، مسیرشان را دنبال می‌کنند. ولی طلابی هم هستند که به هر دلیلی، وارد هیچ‌یک از این مدارس و مراکز نمی‌شوند. یکی از دغدغه‌های مدیر محترم حوزه‌­های علمیه آن بود که این طلاب، رها نشوند و لازم است مرکزی باشد که برنامه‌های این طلبه­‌ها را رصد و به وضعیت علمی و تحصیلی و ایشان رسیدگی کند.

ازاین‌رو تصمیم گرفته شد یک پایگاه هدایت علمی و تربیتی، مخصوص طلبه‌های استعدادبرتر شکل گیرد. این طرح در مدیریت سطوح عالی به تصویب رسید و الآن مراحل اجرایی آن به‌نوعی در حال اجراست و به زودی، شناسایی و ثبت‌نام طلاب را شروع کرده و به حول و قوه الهی از ابتدای سال، این طرح را مخصوص طلاب استعداد برتر اجرا خواهیم نمود.

 

* سخن پایانی

آنچه به‌صورت خلاصه می‌توان به آن پرداخت، این است که دغدغه نخبگانی و حمایت از نخبگان باید به شکل شایسته و به‌صورت گفتمان تبدیل شود. شعار حمایت از نخبگان و استعدادهای برتر تا به گفتمان در مجموعه حوزه تبدیل نشود، دفتر امور نخبگان و استعدادهای برتر مرکز مدیریت حوزه به‌تنهایی نمی‌تواند کاری کند. همه مسئولان در همه بخش‌ها و قسمت‌های مرکز مدیریت باید به این گفتمان برسند که در حال حاضر تا اندازه زیادی این دغدغه وجود دارد ولی باید ارتقا یابد و به گفتمان جدی تبدیل شود تا در کارهای مختلف و حوزه‌های گوناگون به طلاب نخبه مراجعه کنند و از ظریفت بالای این طلبه‌ها استفاده شود.

طلاب فرهیخته نباید خود را طلبکار نظام و حوزه بدانند، بلکه خود را در خدمت حوزه و نظام قرار بدهند و آنچه از دست آن‌ها برمی‌آیند، برای حوزه انجام دهند. ما از همه طرح‌ها و ایده‌ها در راستای ارتقا و حل مشکلات حوزه استقبال می‌کنیم و تلاش می‌کنیم با طی مسیر قانونی خود، ان‌شاءالله به مرحله اجرایی برسد.

گفت‌وگو: علیرضا سهلانی